Even-Zohar, Itamar 1998. "Planificación cultural e resistencia na creación e supervivencia de entidades sociais". A Trabe de Ouro, IV, 36 (Outobro-Novembro-Decembro), pp. 481-489.
(Traducción de:
Even-Zohar, Itamar [*] "Culture Planning and Cultural Resistance in the
Making and Maintaining of Entities").
© All rights reserved.
http://www.tau.ac.il/~itamarez/papers/plan_res_g.htm.

PLANIFICACIÓN CULTURAL E
RESISTENCIA NA CREACIÓN
E SUPERVIVENCIA DE ENTIDADES
SOCIAIS*

Itamar Even-Zohar

(Traducción: A Trabe de Ouro,
revisada polo autor)

RESUMO

Neste traballo suxiro discutir as expectativas da planificación da cultura, é dicir, os
factores que provocan o seu éxito ou fracaso nun determinado grupo social, segundo que
este perciba que se lle ofrecen ou non posibilidades de acceder ós recursos e de mover-
se no espacio social. Sosteño que a resistencia á planificación da cultura pode ir a máis
cando os grupos humanos considerados non ven garantías de aumentar o seu peso socio-
cultural adoptando o novo repertorio de opcións que se propoñen. Nestes casos, poden,

<hr size=3 width="65%" align=left>

* Artigo aportado a International Workshop, «Relocation of Languages and Cultures», Duke University,
May 6-11, 1997. Co meu agradecemento á Dra. Rakefet Sela-Sheffy pola súa lectura crítica e polas súas valio-
sas suxerencias.

IV /51 481

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

pola contra, xurdir toda unha serie de opcións que substitúan o repertorio proposto. Isto
non implica, de seu, un fracaso na planificación da cultura, sempre que se produza ener-
xía bastante para crear máis opcións para acceder ós recursos.

1. OBXECTIVO

O obxectivo deste traballo é o de considerar a relación entre os esforzos sociocultu-
rais da planificación e os procesos subsecuentes que a aceptan ou a rexeitan, ou por dici-
lo doutra maneira, as «Condicións de mercado» da planificación cultural.

2. HIPÓTESE

Suxiro que os vectores das iniciativas de planificación cultural poden ser mellor
seguidos e explicados sempre que se analice a súa implicación no acceso ós recursos
á mobilidade.

3. A PLANIFICACION DA CULTURA

A planificación da cultura é concebida coma unha intervención deliberada, por parte
de quen ten o poder ou por «axentes libres», nun repertorio existente ou en vías de cris-
talización. Polo tanto, isto implica a introducción dun cambio nun determinado estado de
cousas. O seu éxito posible depende da eficacia da acción emprendida.

3.1. A planificación da cultura e creación de entidades

Dende a antigüidade, pero con moita maior forza dende o século XVIII, a planifica-
ción da cultura deu en ser un factor fundamental na creación, recuperación ou mante-
mento das entidades colectivas. Nestes procesos, o rol dos «axentes libres», de xente na
maioría dos casos sen relación directa co poder, foi sendo cada vez más decisivo.

Estas entidades das que se trata aquí, é dicir unidades como «pobo», «nación», non
son obxectos «naturais» -- e niso todo o mundo parece estar de acordo --, senón que se
configuran mediante a acción de individuos ou de pequenos grupos que toman iniciati-
vas e acertan na mobilización dos medios necesarios para tales fins. O elemento clave
entre estes medios é un repertorio cultural que fai que o grupo que se esforza en intro-
ducir os cambios proporcione, non só modelos efectivos, senón a xustificación da exis-
tencia (separada e distinta) da entidade.

3.1.1. A creación

A «creación» das unidades manifestouse no plano sociopolítico de dúas maneiras
diferentes:

IV / 52 482

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

a) Créanse novas unidades que antes non existían coma tales. Exemplos: Alemaña
(mediante unificación doutras unidades, 1870), Italia (o mesmo, 1860), Noruega (por
secesión, 1905), Iugoslavia (igualmente, 1918), Israel (por partición, 1948), Galicia e
Cataluña en España (por procesos de autonomía).

Cada un destes casos tivo unha historia diversa, pero o que todos eles teñen en
común é un traballo cultural máis ou menos intensivo de planificación que, non só pre-
cedeu e acompañou a súa creación, senón que foi o que total ou parcialmente-- cando
non fundamentalmente-- os fixo posibles en primeiro lugar.

b) Unidades xa existentes cobran máis cohesión. Por exemplo, Francia e Suecia
(durante os séculos XIX e XX).

É certo que os casos máis evidentes son os de estados ou nacións novas, pero non
hai por que restrinxir o concepto do que falamos só a estes casos. Esta creación pódese
referir a calquera iniciativa que se tome para establecer unha formación social en cal-
quera escala. Tales procesos son universais, aínda que nuns períodos poden ser máis
vigorosos ou máis amplos ca noutros. Así por exemplo, nos séculos XIX e XX, con máis
decisión ca en séculos anteriores, optouse pola creación de entidades amplas.

3.1.2. Recuperación e nantemento. Cando falo de «recuperar» refírome a todas aque-
las situacións políticas, sociais e culturais que dalgunha maneira foron transformadas, e,
mediante esforzos deliberados, se re-crearon ou se re-construíron. Estes casos poden
incluír entidades que perderon a súa existencia separada («independente»), coma Polonia
entes de 1914, ou que se adaptaron a un repertorio esóxeno que alterou a súa cultura pri-
mitiva (como foi o caso de Finlandia ata finais da século XIX). En todos estes casos,
para refacer a entidade, foron investidos esforzos na producción ou na recuperación dun
repertorio necesario para aumentar o nivel da sentimento de pertenza e afinidade da
poboación coa entidade recuperada.

Entre os ingredientes imprescindibles de calquera destes novas repertorios, existe nor-
malmente un subconxunto que permite delimitar a existencia distinta da grupo. Este sub-
conxunto marcado percibese como o creador dunha identidade tanto colectiva como indi-
vidual. Producindo, recuperando ou mantendo ámbalas dúas, este sub-repertorio resulta
ser o medio básico para producir e preservar a entidade.

4. O TRABALLO CULTURAL COMO FONTE DE ENERXÍA

Penso que alí ande se produciu unha actividade de planificación cultural, indepen-
dentemente dos resultados, a entidade en cuestión --ou o conxunto de xente que a
forma-- logrou acadar un mellar acceso ós recursos, o que significa que mellorou o seu
estándar de vida.

Ademais, dende o punto de vista do mantemento de calquera entidade humana colec-
tiva, o traballo necesario para a producción de repertorios é en si mesmo unha vantaxe,
dado que eventualmente produce un impulso de certas dimensións, é dicir crea unha

IV /53 483

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

enerxía socio-cultural. Esta enerxía aumenta as posibilidades de que os membros da
entidade poidan acadar o acceso a opcións das que previamente foran privados ou afas-
tados.

Por suposto que se me poderá dicir que o traballo cultural é o resultado da enerxía e
non ó revés. Sen dúbida onde hai unha acción social, a xente reacciona e mírase nela:
desenvólvense ideas, aparecen textos, de maneira que se vai impulsando a creación de
novas repertorios. Sen embargo, nos casos que me serviron para verificar as miñas pro-
postas sobre a planificación da cultura, podemos claramente observar que a preocupación
pola planificación comezou nunha etapa na que o estado de benestar da poboación era
moi baixo. Isto non significa que todo o mundo estivese igualmente humillado, ou des-
valido: indica simplemente que a xente non vía realizadas as súas expectativas no que se
refire á accesibilidade dos recursos.

4.1. Enerxía e riqueza

Quixera propoñer o termo «riqueza» para indicar a relación entre a enerxía sociocul-
tural e accesibilidade dos recursos, primeiro e sobre todo no nivel colectivo, pero tamén
no plano individual se vemos as cousas máis en detalle. En xeral, falando en termos eco-
nómicos, a riqueza maniféstase nos parámetros do PIB. Aínda que este índice non é
totalmente alleo ó concepto de riqueza que agora suxiro, con todo o concepto decisivo
na miña aproximación é o de acceso ós recursos nun sentido global. Penso na noción de
Bourdieu de capital cultural que se pode ampliar para aplicalo a entidades concebidas
globalmente e ós seus individuos. Non fai falla dicir que tales capitais globais poden
eventualmente emerxer en termos de PIB, ou manifestarse na riqueza material de grupos
ou de individuos. Pero, en todo caso, a cuestión fundamental é aquí a de liberarse deste
concepto restrictivo de riqueza e adoptar unha visión menos técnica que teña en canta
elementos como: as posicións que poden ser adquiridas, a axuda mutua entre os mem-
bros do colectivo, o nivel de actividades de todo tipo posibles, o sentido da confianza
nun mesmo, o acceso a determinadas iniciativas, e máis.

5. ÉXITO OU FRACASO DOS REPERTORIOS PROPOSTOS

Os repertorios planificados poden triunfar total ou parcialmente. Non é doado esta-
blecer cando é que os resultados da producción dun repertorio deben ser considerados
como un éxito ou coma un fracaso. Moitas veces, o que semella un fracaso para a xente
comprometida con estas propostas, resulta ser un éxito e mírase a súa eficacia a máis
longo prazo. Unha das razóns deste malentendido, consiste en que, para os seus promo-
tores, o contido dun repertorio pode chegar a ser máis importante que a súa función para
acadar a meta final.

5.1. Se considera, por exemplo; que reintroducir unha lingua constitúe unha condición
sine qua non para a creación ou a re-creación dunha entidade, pode logo pasar que, no
caso de que esa lingua non prevaleza na entidade acadada con éxito, isto mesmo sexa

IV / 54 484

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

decepcionante para aqueles que asociaron a súa visión da mundo, e mesmo a súa iden-
tidade, á lingua. O feito de que as súas iniciativas tivesen creado unha enerxía real non
lles serve de consolo ningún.

5.2. A razón de tales resultados --quizais patéticos-- oculta a natureza profunda da
empresa cultural. O éxito dunha empresa cultural pódese acadar rapidamente unha vez
que os promotores da cultura e os posuidores do poder comezan a colaborar. Sen embar-
go, cando ós productores da repertorio non lles queda máis remedio ca crear unha base
de poder e ter a constancia suficiente no seu traballo ata facelo atractivo para os pode-
res públicos, entón o prazo de tempo entre estas iniciativas e os seus resultados pode ser
longo, máis de un século ás veces. En tales casos, o repertorio alternativo preconizado,
deseñado nunhas condicións iniciais e adaptado nese momento a elas, pode despois, no
momento da súa posta en práctica, resultar xa cruelmente anticuado.

6. RESISTENCIA Ó REPERTORIO PLANIFICADO

Un éxito parcial, ou o fracaso, quere dicir que algúns --ou os máis importantes-- dos
contidos da repertorio non poden ser aceptados e postos en práctica polo grupo concer-
nido. Entre os factores cruciais que determinan o índice de éxito ou de fracaso no grupo
considerado, quixera precisar o aspecto da resistencia cultural, pasiva e activa. Calquera
clase de resistencia é unha forma de indiferencia de cara ó repertorio proposto ou incul-
cado. Non me estou a referir agora ó que Pujol (1979: 35) chama «[la] non-participation
ouvri&egravere aux institutions socio-culturelles», ande «institución» ten un sentido restrictivo,
p.e. o «as artes». Estoume referindo a un repertorio moito máis amplo, aquel que cobre
unha extensa gama de ferramentas de organización, dende os hábitos diarios ata a imaxe
de un mesmo.

6.1. Coa resistencia pasiva, non é que a xente se conxure en secreto contra as novas
opcións. Simplemente non lles fan caso. Se xa non poden evitar as opcións propostas
para o dominio público ou mesmo xa están dentro delas, polo menos tratan de evitar que
tales propostas entren na casa. Por exemplo, a xente pode aprender a falar unha lingua-
xe en público, pero non necesariamente facer o mesmo no ámbito familiar. (É o caso de
Italia que case necesitou un século para que o italiano se converterse nunha lingua de uso
doméstico. [De Mauro 1984: xvii]).

6.2. Coa resistencia activa dáse un paso máis aló da simple indiferencia. Pódese entrar
nunha loita máis ou menos aberta e directa contra o repertorio planificado. Isto pode aco-
rrer en calquera das etapas dos esforzos activos para executar un repertorio previsto, e
dicir cando o repertorio se está implantando ou ben cando xa está parece estar comple-
tamente implantado.

IV / 55 485

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

7. O PROBLEMA DA RESISTENCIA

A resistencia parece non necesitar ningunha explicación cando o repertorio é impos-
to á forza, mediante a acción política, contra a cultura explícita da poboación. Ó longo da
historia a xente opúxose á conversión, ás reformas que tiñan que ver coas crenzas e cos
hábitos establecidos. Baixo réximes totalitarios, moitas veces o pobo mantivo a súa cul-
tura ó abrigo das miradas públicas, pero logo volveuna practicar tan pronto como foi fac-
tible. Nestes casos todos, a resistencia cultural pode ser unicamente unha forma de resis-
tencia política aberta.

Sen embargo, pode resultar incomprensible a resistencia cultural en todos aqueles
casos nos que a planificación da cultura se puxo ó servicio dunha causa aparentemente
común, ou alomenos, esta planificación parecía coincidir cos intereses da grupo conside-
rado.

Nestes casos, a imaxe que de si mesma ten a entidade en cuestión, e a historia ofi-
cial subseguinte escrita polos propulsores do esforzo ignoran esta eventual resistencia. Os
parámetros dunha resistencia cultural deste tipo non deben ser moi complicados, pero
polo que sei, non foron discutidos suficientemente, e dende logo que non no cadro da
planificación da cultura.

7.1. Resistencia e acceso ó recursos

Sabendo a dureza desta hipótese, quixera afirmar que, en todos estes casos de resis-
tencia cultural, sería necesario entender cales son os termos e as condicións de acceso ós
recursos que teñen lugar na sociedade en cuestión.

Por exemplo a clase obreira en Francia non só se nega a participar nas «institucións
socioculturais» da burguesía, como o teatro ou a literatura; tamén se nega a comer, a
falar, a beber, a casar, pasear ou lavarse coma a burguesía, segundo o demostrado tan
brillantemente por un grupo de investigadores, en particular, e moi acertadamente por
suposto, por Bourdieu [La distinction, 1979]). Isto parece acontecer en parte porque,
segundo o dito por Pujol (1979) e Swidler (1986), adquirir un novo repertorio resulta
doloroso e aventurado. É dicir, que non é fácil aprender, especialmente cando uns se
sitúan dende o principio en desigualdade con outros que poden xa estar máis familiari-
zados co novo repertorio. Isto tamén deixa claro que, a xente sabe que, cando trata de
aprender un novo repertorio, non o vai dominar coa mesma facilidade ca outros e polo
tanto vai ter pouco que gañar con el.

7.2. Os casos de planificación da cultura asociados a entidades non establecidas parecen
ser diferentes. En casos como os de Italia, Alemaña, Galicia, Noruega ou Israel (por
nomear uns poucos), a xustificación para propoñer novos repertorios, segundo o propa-
gado polos seus defensores, era a de mellorar a vida da colectivo indicado. En teoría,
ninguén no grupo en cuestión tiña unha posición máis favorable en relación co novo
repertorio, e polo tanto a súa adquisición debía estar aberta a todos en termos iguais. O
escepticismo e o sentido da discriminación implicados xeralmente na adopción dun reper-

IV / 56 486

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

torio dun grupo dominante (o mesmo que no caso da clase obreira francesa) non estaban
presentes nestes casos.

Vendo a situación actual na maioría dos casos mencionados arriba, esta suposición
parece ser un erro. É certo que nun espacio curto de tempo, todo o mundo pode adherir
ó novo repertorio, conseguir unha posición mellor para mellorar tamén a vida, sempre
que a nova entidade logre ser establecida e mantida. Pero sen embrago, a distribución da
novo repertorio triunfante non é, e non pode ser uniforme entre a poboación. Se, como
resultado da triunfo da repertorio, diminúe o esforzo para poñelo en práctica (por pensar
que xa foi completamente aceptado), todos aqueles membros da entidade que realmente
nunca se adheriron á empresa, comezan a sentirse incapaces de aprender o novo reper-
torio, ou comezan a identificar o repertorio coa discriminación e poden entón desenvol-
ver unha resistencia cada vez maior. A situación resultante pódese resumir dicindo que é
unha situación na que, por carencia de capacidade para aprender ou para competir, o pla-
nificado, o novo repertorio non conduce a un acceso cumprido ós recursos.

7.3. A resistencia en Galicia. A adopción da lingua galega, recuperada para o uso públi-
co na Galicia autónoma contemporánea, parece ser percibida como desfavorable. Hoxe
parece que só aqueles membros da entidade que adquiriron unha habilidade satisfactoria
en castelán son propensos a adoptar e propugnar a lingua galega. Tal e como están as
causas, parece que a maioría dos galegos que están no proceso de urbanización non ani-
man os seus fillos a que utilicen a lingua galega. Máis ben, ó contrario, dominando o
castelán é como o acceso ós recursos parece ser máis prometedor, e isto mesmo no
marco da nova entidade galega autónoma. Se esta ohservación é correcta (necesitaríase
unha investigación máis profunda para podela soster), entón, a lingua galega que foi un
elemento crucial no novo repertorio, que foi a bandeira da empeño galego, pode desapa-
recer en poucas décadas para ser substituída pola lingua que ata un certo punto era iden-
tificada coa fonte de tódolos males.

7.4. A resistencia en Israel. En Israel, un repertorio absoluta e radicalmente inventado
tratou de establecerse ata 1948 (cf. Even-Zohar, 1990). As masas de emigrantes que che-
gaban, sen embargo, necesitaron uns corenta anos para romper a súa resistencia a este
repertorio nunha loita cultural aberta e con notables repercusións políticas.

Neste caso, a lingua hebrea, parte esencial do novo repertorio, que empezara a trans-
formarse en lingua falada a fins do século XIX na Palestina otomana, tivo un éxito enor-
me. Ó contrario da que sucedía en Galicia, non había neste caso outra lingua capaz de
substituila. Sen embargo, moitos outros ingredientes da novo repertorio empezaron a ser
cuestionados. Sexa no nivel chamado «alto» (p.e., no caso da «identidade» ou da «imaxe
de un mesmo»), sexa no nivel «baixo» (p.e. os alimentos, a bebida, hábitos de mobili-
dades), alí onde haxa quen defenda un repertorio, haberá outro sector que defenda un
repertorio oposto, con pouca capacidade de compromiso. Se esta observación é correcta,
entón ou ben un estado de multiculturalismo é aceptado eventualmente ou ben unha Kul-
turkampf amarga poñerá en perigo a entidade enteira.

IV / 57 487

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

8. RECAPITULACIÓN

Non intento demostrar que os problemas do acceso ós recursos e á mobilidade sexan
unha panacea para entender a resistencia cultural, e nun nivel máis xeral, para entender
as posibilidades de éxito de calquera iniciativa de planificación cultural. Parece, sen
embargo, que, no contexto da planificación da cultura e da creación de entidades sociais,
a análise concreta da resistencia, ofrece mellores explicacións de como funciona este pro-
cedemento cultural que a mera discusión dos conceptos implicados na propagación do
repertorio, ou da natureza dos ingredientes en xogo, ou que unha consideración abstrac-
ta das posibilidades de éxito dos modelos de organización colectiva en casos como os de
comunidades pequenas ou nacións.

BIBLIOGRAFíA

Barth, Fredrik. «Ethnicity and the Concept of Culture». Conference Proceedings
«Rethinking Culture». Formerly on: [*]http://hdc-www.harvard.edu/cfia/pnscs/s95barth.html.

Bartoli, Paolo. 1981. Il condizionamento sociale. Firenze: La Nuova Italia.

Ben-Simon, Daniel. 1997. A New Israel. Tel Aviv: Nir & Modan (en hebreo).

Bollati, Giulio. 1984 <1983>. L'Italiano: il carattere nazionale come storia e come
invenzione. Nuovo politecnico. 136. Torino: Einaudi.

Bourdieu, Pierre. 1971. «Le marché des biens symboliques». L'année Sociologique,
22: 49-126.

Bourdieu, Pierre. 1979. La distinction: critique sociale du jugement. Paris: Éditions
de Minuit.

Bouwhuijsen, Harry van den, Claes, Tom, & Derde, Willem. 1995. «Recovering
"Culture"». Cultural Dynamics 7 (2): 163-186.

De Mauro, Tullio. 1984. Storia linguistica dell'Italia unita. 1963. Roma-Bari: Later-
za.

De Mauro, Tullio. 1987. «La nozione di "cultura"». In L'Italia delle Italie, 3-17
Roma: Riuniti.

Dodd, Philip. 1986. «Englishness and the National Culture». In Englishness: Politics
and Culture 1880-1920, Eds. Robert Colls and Philip Dodd, 1-28. London: Croom Helm.

Even-Zohar, Itamar. 1990. «The Emergence of a Native Hebrew Culture in Palesti-
ne, 1882-1948». Poetics Today 11 (1): 175-191.
Tamén dispoñible en versión portuguesa: [*]http://www.tau.ac.il/-itamarez/ps esp/culempal.htm

Even-Zohar, Itamar. 1996. «The Role of Literature in the Making of the Nations of
Europe: A Socio-Semiotic Study». Applied Semiotics/Sémiotique Appliquée 1, March
1996: 20-30.

IV / 58 488

Itamar Even-Zohar -- Planificación cultural e resistencia...

Tamén dispoñible en
[*]http://www.tau.ac.il/-itamarez/papers/plan_res.htm

Even-Zohar, Itamar. «Culture Planning and the Market: Making and Maintaining
Socio-semiotic Entities». In Papers in Polysystems of Culture (de próxima aparición).
Xa dispoñible en
[*]http://www.tau.ac.il/-itamarez/papers/plan_clt.htm

Even-Zohar, Itamar. «Culture Repertoire and the Wealth of Collective Entities: Para-
meters for Contrastive Culture Analysis».
Xa dispoñible en
[*]http://www.tau.ac.il/-itamarez/papers/rep&wea2.html.htm

Frykman, Jonas, e Orvar Löfgren. 1987. Culture Builders: A Historical Anthropology
of Middle-class Life. Trad. Alan Crozier. Prólogo de John Gillis. New Brunswick, N.J.:
Rutgers University Press.

Gershoni, Israel e James P. Jankowski. 1986. Egypt, Islam, and the Arabs: The
Search for Egyptian Nationhood, 1900-1930. Studies in Middle Eastern History; Bernard
Lewis, Itamar Rabinowich, and Roger Savory, General eds. New York & Oxford: Oxford
University Press.

Hamon, Hervé, e Patrick Rotman. 1981. Les intellocrates: expédition en haute inte-
lligentsia. Paris: Ramsay.

Pujol, Geneviève. 1979. «La résistance a l'inculcation; résistans ou handicapés?» In
Pujol, Geneviève & Labourie, Raymond, eds. Les cultures populaires. Paris: Privat,
1979, 31-39.

Schama, Simon. 1987. The Embarrassment of Riches: An Interpretation of Dutch
Culture in the Golden Age. New York: Alfred A. Knopf.

Shavit, Yaacov. 1987. The New Hebrew Nation: A Study in Israeli Heresy and Fan-
tasy. London: Frank Cass.

IV /59 489